Đại đồn Chí Hòa, chiến lũy lớn lao giữa Sài Gòn xưa - Tuổi Trẻ Online

Tuyến phố Bí quyết Mạng Tháng Tám sáng 11-11, đoạn gần ngã ba Ông Tạ hướng về ngã tư Bảy Hiền khô. Đây là con đường Thiên Lý thời nhà Nguyễn và là trục dọc của đại đồn Chí Hòa - Ảnh: M.C.

Kỳ 1: Thử dựng lại đại đồn Chí Hòa trong khoảng... nghĩa địa cũ

​Phiên bản đồ quân sự mà trung úy hải quân Pháp Léopold Pallu, sĩ quan tùy viên tổng hành dinh tướng Charner (lãnh đạo nhóm thủy quân lục chiến tấn công đại đồn Chí Hòa) vẽ là hình ảnh rõ nhất về đại đồn Chí Hòa.

Đại đồn lớn tới mức trong Lịch sử cuộc viễn chinh Nam kỳ năm 1861, Léopold Pallu gọi đó là thành (citadelle). 

Đại đồn Chí Hòa lớn gấp 15 lần thành Gia Định

Thành Gia Định bị thất thủ năm 1859 vuông vức, mỗi cạnh khoảng 450m, tổng quy mô khoảng hơn 0,2km² (hơn 20 ha).

Cụm đồn lũy Chí Hòa chỉ tính  riêng khu vực chính (đại đồn) đã gần 3km² (300 ha).

Những đồn lũy trước tiên của đại đồn được xây đắp ngay sau khi thành Gia Định thất thủ ngày 14-2-1859. Theo Monographie de la province de Gia Đinh (chuyên khảo về tỉnh Gia Định - 1902), thượng thư bộ Hộ Tôn Thất Hiệp đã sai bộ đội đắp đồn Tiền trên đường Thiên Lý (nay là Bí quyết Mạng 04 tuần Tám) đi Tây Ninh. Đồn Hữu (phải) và đồn Tả (trái) nhì bên.

Lúc này quân Pháp đang ở khu vực trọng tâm Sài Gòn. 

Nhì bên đã từng đụng độ nhau. Nhì bốn tuần sau khi thất thủ Gia Định, 6g sáng 10-4-1859, một nhóm quân Việt từ đồn Tiền đi Siêu thị Lớn đã bất ngờ đụng một tiểu đội Pháp. Hai bên dàn quân và nổ súng tham gia nhau. Cả nhì bên đều có người chết.

Một năm sau, 16-4-1860, Pháp đánh chiếm đoạt khu vực chùa Cây Mai (góc Nguyễn Thị Nhỏ tuổi - Hồng Bàng hiện thời) và chùa Kiểng Phước (theo học giả Vương Hồng Sển và nhà văn Sơn Nam, nằm góc Lý Thường Kiệt - Nguyễn Chí Thanh, có thể ở khu vực Trường ĐH Y dược TP.HCM bây giờ) mà quân nhân Việt lúc ấy đang đóng quân.

Người Pháp công ty tấn công chiếm tiếp đồn Tiền nhưng chạm mặt sự chống trả mạnh mẽ của quân dân đại đồn nên đã tổn thất nặng, phải co cụm đi về. 

Quân nhân Pháp (trái), Việt (giữa) và Tây Ban Nha (phải) trong trú đóng khu vực đại đồn Chí Hòa và xung quanh đồn - Ảnh tư liệu

Triều đình Huế cử Nguyễn Tri Phương vào Nam với chức kinh lược đại thần để điều khiển mọi việc. Ông đã sửa chữa, xây dựng vững chắc, quy mô hơn phòng tuyến đồn lũy, xuất hiện rõ nét đại đồn Chí Hòa.

Theo bạn dạng đồ của Léopold Pallu, đại đồn có hình thang dài, đáy lớn lõm ở giữa (theo hình thế một con rạch tự nhiên chảy ra kênh Nhiêu Lộc - con rạch này giờ không còn), cắt qua Cách thức Mạng Tháng Tám bây chừ ở đoạn đường Bắc Hải. Đáy nhỏ nhắn nằm khoảng khu vực tuyến phố Trương Công Định, Bàu Cát (Tân Bình). 

Đại đồn nằm dài theo các con phố Thiên Lý (nay là Bí quyết Mạng Bốn tuần Tám - trên bản đồ hiện thời chiều dài này khoảng gần 3km). Bản đồ vẽ rất rõ đồn gồm năm khu vực ngăn cách nhau theo chiều ngang này; mỗi khu vực như một thành lũy hiếm hoi, qua lại bằng những cánh cổng lớn cam đoan như cổng thành.

Có lẽ kiến tạo này để phòng khi khu vực nào thất thủ, quân đồn trú có thể rút sang khu vực khác và thực tế đã xảy ra tương tự khi Pháp tấn công đại đồn sau này.

Riêng khu vực sau cuối có thêm một tường bao bên trong và hai đồn lớn bên ngoài, theo bạn dạng đồ hiện giờ một ở khoảng ngã tư Bảy Hiền khô và một ngay cạnh vòng xoay Lăng Thân phụ Cả. Bản đồ ghi fort des Mandarins (đồn chỉ đạo).

Đầm Sen gần đại đồn được sử dụng triệt để che lấp cạnh dài phía nam đại đồn. Và thực tại, khi liên quân Pháp - Tây Ban Nha tấn công, họ đã phải tiến công vòng qua khu đầm này.

Đại đồn Chí Hòa (màu cam - khu vực chỉ huy nằm gần Bà Quẹo - phía bắc đại đồn) và hệ thống đồn lũy bao quanh (đỏ). Giữa các đồn phía nam có thêm nhì lũy dọc và ngang mà bạn dạng đồ ghi là phòng tuyến mới (nouvelle ligne). Bản đồ này vẽ thiếu đồn Tây Thới giữa đồn Thuận Kiều và Rạch Tra. Các điểm màu tiến thưởng là "phòng tuyến chùa" của liên quân Pháp - Tây Ban Nha. Màu hồng là thành Gia Định thất thủ năm 1859 - Phiên bản đồ tiến quân của  Léopold Pallu - Đồ họa: Trị Thiên

Địa điểm đại đồn Chí Hòa trên phiên bản đồ Sài Gòn và vùng lân cận 1892. Lúc này con rạch tự nhiên tạo nên góc lõm của đại đồn vẫn còn. Bên hông đại đồn là Đầm Sen. Khi tấn công đại đồn, liên quân Pháp - Tây Ban Nha phải tấn công vòng qua đây  - Ảnh tư liệu - Đồ họa Trị Thiên

Vị trí đại đồn Chí Hòa trên phiên bản đồ hiện nay - Đồ họa: Trị Thiên

13 đồn lũy xum xê vòng quanh đại đồn và áp sát Sài Gòn - Siêu thị Lớn

Thật ra, không chỉ co cụm trong khu vực 3km² đại đồn, tướng Nguyễn Tri Phương còn cho xây dựng thêm hàng loạt đồn lũy mới kiểm soát an ninh đại đồn từ vòng ngoài với phạm vi giữ vững rất rộng, hàng trăm km². 

Cụ thể, thay cho đồn Cây Mai và đồn Kiểng Phước bị mất, bên cạnh đồn Hữu rất lớn cách đồn Cây Mai (đã bị Pháp chiếm) gần 2km, ông cho xây dựng bốn đồn khác rất nhiều áp sát hai đồn cũ, có đồn chỉ bí quyết 400, 500m. Hai chiến lũy dài khoảng 5km nối các đồn với nhau để bảo vệ nhau cùng với bảo vệ trong khoảng xa cạnh phía nam dài 3km.

Mặt bắc đồn cũng có bốn đồn nằm cạnh các con rạch: một đồn nằm ở khu vực cầu Lê Văn Sỹ bây giờ, nhì đồn nhị bên cầu Kiệu - ba đồn này phương pháp thành Gia Định thất thủ khoảng 3km. Một đồn khác rất lớn phiên bản đồ quân sự của  Léopold Pallu ghi fort Annammite (đồn An Nam) nằm giữa rạch Vàm Thuật và cầu kinh Thanh Đa - chúng tôi ước đoán ở khúc nối rạch Lăng và rạch Cầu Sơn, khoảng các con phố Nguyễn Xí (Bình Thạnh) hiện thời. Đồn này án ngữ đoạn đường cần thiết đi Biên Hòa, nối với lực lượng quân Việt ở thành Biên Hòa chưa bị chiếm giữ lúc đó.

Hai đồn khác, một nằm sát khu vực lãnh đạo của phòng ban chỉ đạo đại đồn (Nguyễn Tri Phương, Tôn Thất Hiệp, Phạm Thế Hiển -  bạn dạng đồ ghi là des Mandarins), nay là khoảng ngã tư Bảy Hiền hậu và một nằm gần khu vực vòng xoay Lăng Thân phụ Cả bây giờ.

Khu vực ngã tư Bảy Thánh thiện về hướng Bà Quẹo bây giờ. Đây là khu vực trung tâm chỉ đạo đại đồn Chí Hòa xưa - Ảnh: M.C.

Vòng xoay Lăng Phụ thân Cả sáng 11-11. Khu vực này xưa cũng có đồn cạnh bên khu lăng mộ này để giữ vững quân Pháp trong khoảng hướng Nam Kỳ Khởi Nghĩa và bảo vệ đồn chỉ huy ở ngã tư Bảy Nhân từ - Ảnh: M.C.

Phía sau đại đồn, về hướng bắc cũng có ba đồn lớn: Thuận Kiều (ở Tân Thới Nhứt, Q.12 hiện nay) và Tây Thới (phố Tân Thới Hai, Hóc Môn), Rạch Tra (nằm giữa địa Hóc Môn - Củ Chi) nhằm cung cấp đại đồn cũng như rút quân về phía Tây Ninh khi cần thiết.

Theo nhà văn Phan È cổ Chúc, một vị tướng Pháp lúc đó khen ngợi: "Thấy vẻ ngoài dụng binh của Nguyễn Tri Phương, người ta phải tin rằng vị nguyên suý nhân vật của nước Nam đã nhân thức phương lược xây dựng lối pháo đài lâm thời thời như Totleben ở Sébastopol, Denfert Rochereau ở Belfort, Osman Pacha trong trận Plevna". 

Quân Pháp kiếm được xét: "Thành lũy của Nguyễn Tri Phương dựng mau như nấm mọc, hễ chỗ nào có lối đi là có ngay chiến lũy ngăn cản".

Có quan điểm cho rằng sau khi mất thành Gia Định năm 1859, nhà Nguyễn chủ trương "thủ để hòa", nhưng cam kết nhóm quân dân Việt khu vực đại đồn Chí Hòa không chỉ thủ mà thực tại đã có lúc tấn công dữ dội nhóm quân Pháp đang choán đóng khu vực bên ngoài thành Gia Định và dọc kinh Bến Nghé.

Chi tiết, theo nhà văn Phan È cổ Chúc, "sau khi phong toả được quân Pháp, Nguyễn Tri Phương cho quân liều chết dưới mưa đạn để hãm đồn Cây Mai. Trong đêm 3 và 4-7-1860, 3.000 quân của ông đã anh dũng thu được một đồn lũy do đại úy người Tây Ban Nha Fernandez chỉ huy với 100 bộ đội Tây Ban Nha và 60 bộ đội Pháp. Trong tháng 11 cùng năm, quân Pháp lại tấn công khốc liệt các pháo đài ở Gia Định nhưng quân nhà Nguyễn đã đánh lui được đối phương làm cho quân Pháp bị thiệt thòi... (Nguyễn Tri Phương - Nxb Văn Hóa Thông Tin).

Cũng từ khu vực đại đồn, các hàng ngũ dân quân Việt đã phổ quát lần bỗng nhiên nhập tận nơi quân Pháp trú đóng, như chiều 7-12-1860 đội ngũ này đã phục kích thịt chết đại úy thủy quân lục chiến Barbé khi viên sĩ quan này trong khoảng chùa Khải Tường (Trường THPT Lê Quý Đôn, Q.3 hiện nay - tuyến đường Lê Quý Đôn bên hông Trường THPT Lê Quý Đôn trước 1955, chính quyền Pháp đặt tên là tuyến phố Barbé) tới đền Hiển Trung (nay thuộc khu vực Bộ Công an trên đường Nguyễn Trãi, Q.1).

Léopold Pallu viết: "Chiều hôm đó, đại úy thủy quân Barbé cưỡi ngựa đi tuần tra như thường lệ. Đàn sát nhân rình rập trong một bụi cây... Ông bị bỗng nhiên kích bằng giáo té ngay xuống ngựa. Bè phái An Nam liền cắt đầu, bò qua các bụi rậm và cỏ cao trở về giới tuyến cũ của thành Kỳ Hòa (tên người Pháp gọi đại đồn Chí Hòa). Sáng hôm sau, người ta thấy phần cơ thể còn lại (của Barbé) bị bỏ bên vệ các con phố...".

Quân dân Việt ở cục bộ khu vực đồn lũy Chí Hòa cuối năm 1860, theo các tư liệu của người Pháp có khoảng 21.000 quân chính quy và 10.000 quân dân dũng (vốn làm ở đồn điền nên còn gọi là quân nhân đồn điền, "mến nghĩa khiến cho quân mộ"). Trong khi đó, quân Pháp - Tây Ban Nha lúc cao lăn tay có khoảng 800 quân, bị vây chặt tới nỗi sáu, bảy bốn tuần liền không chiếm được tin tức gì từ phía Pháp.

Ngươc lại, có lẽ quân dân nhà Nguyễn cũng không nắm hết thực lực địch nên chưa quyết định tổng tiến công tái chiếm thành Gia Định.

"Một cơ hội phóng thích đất nước đã bị bỏ qua" - đông đảo các nhà tìm hiểu, nhà văn hóa của chúng ta đã thốt lên nuối tiếc rẻ về quá trình này tương tự.

Đón đọc kỳ 3: Quân Việt ở đại đồn Chí Hòa dũng cảm hơn quân Tây, coi thường cái chết và "hình ảnh kỳ lạ" mà quân nhân Pháp - Tây Ban Nha chứng kiến khi tấn công đại đồn Chí Hòa?

CÙ MAI CÔNG

Đọc thêm: váy ngủ