Kỳ bí tục lệ giả chó lừa... hồn ma của người Raglai ở Ninh Thuận

Tục lệ lạ kỳ này gắn liền với những bài khấn kì bí, bữa ăn cộng cảm có một không nhị ngay tại gia mồ và đa dạng nghi thức, ý kiến về thế giới ma… xa lạ, khác biệt!

Đâu là duyên do của tục lệ giả chó để đánh lừa quỷ ma kỳ lạ kia? Tại sao người sống phải đóng màn kịch trớ trêu ấy? Đó là phong tục hay hủ tục của tộc người nơi núi cao rừng thẳm? Đem thắc bận bịu ấy, chúng tôi sắm tới xã vùng cao Ma Nới, chạm mặt các già làng, nghệ nhân - những người vốn rành rẽ chuyện luật tục của buôn làng nhờ... giải mã.

 Con đường tham gia Ma Nới.

Lạ kỳ trái đất ngược

Cách thị trấn Phan Rang-Tháp Chàm hơn 40km, là một trong những phố xa xăm ngăn cách nhất thị xã Ninh Sơn nói riêng, tỉnh Ninh Thuận nói thông thường, Ma Nới có 6 thôn với hơn 3.600 khẩu, trên 95% dân số ở xã là đồng bào tại chỗ Raglai. Có nhẽ nhờ ở nơi bóng gió đứt quãng nên Ma Nới đến nay vẫn giữ nguyên phiên bản sắc hoang vu đậm chất núi rừng.

Lúc gặp nhau tại bìa rừng, trước thăm hỏi của khách lạ về những nghi tiết chôn cất người chết ở buôn làng bản thân, nghệ nhân và là già làng Chamalé Âu - người am tường đa dạng nhạc cụ cổ truyền và được cộng đồng coi như từ điển sống về văn hóa, luật tục Raglai - say sưa nói chuyện. Những điều ông nói, ông kể đều lạ lẫm, nhuốm màu huyền hoặc.

Chamalé Âu nói rằng trước khi đào huyệt, bao giờ thầy cúng cũng rót rượu tắm đất và cầu xin thần đất đai cho việc đào huyệt không đụng phải đá bởi đá là vật cản, khiến hành trình về với nhân loại ma của người chết, lẫn cuộc sống sau này của người còn sống sẽ phổ biến trúc trắc, trở lực.

Ngỡ ngàng khi được già làng mách nhỏ theo quan điểm ngàn đời của người Raglai, quả đât ma hoàn toàn trái ngược với quả đât người sống. Ở cõi ma người ta đi giật lùi, thác nước đổ ngược lên trời, đọt cây cắm xuống đất và thân rễ chĩa ngược lên trên… Già Chamalé Âu cho biết khi tiễn một người chết về với đất, gia đình sẽ bắt đầu lễ nuôi ma trong vòng một tháng, “cho mả ăn” tại gia. Mỗi bữa ăn họ bới cơm, gắp giải khát bỏ vào chén bát rồi đọc câu “wah atâu” (ăn cơm hỡi mả) và tiến hành việc thưởng thức!

Lòng vòng chuyện “nuôi mả” (nuôi ma) của người Raglai, có 2 thời kỳ. Thời kỳ thứ nhất được bắt đầu liên tục trong vòng 1 tháng kể trong khoảng khi người chết được hạ huyệt xuống lòng đất. Lần nuôi ma thứ 2 được tiến hành vào thời điểm gia đình, thân nhân người chết làm lễ bỏ mả.

Ông Đá Mài Phân, nguyên Bí thơ Đảng uỷ phường Ma Nới cho chúng tôi nhân thức, thường thì lễ bỏ mả được bắt đầu sau một đến vài ba năm kể trong khoảng khi người chết trút hơi thở sau cùng. Việc nhanh hay lâu, lễ gầy hay lớn thuộc hạ tham gia vấn đề kiện của gia chủ. Nhưng về căn bản, lễ bỏ mả của người Raglai nhanh hơn người Jrai ở tỉnh giấc Gia Lai vì người Raglai không có tục chôn phổ biến phổ thông người trong cùng huyệt chiêu mộ, nên lễ bỏ mả không bộ hạ tham gia phổ biến gia đình, chờ để khi dư dả, đủ đầy mới cùng nhau bỏ mả như người Jrai!

 

 Già làng Chamalé âu kể chuyện nuôi ma và ngôi nhà mả vừa dứt nghi lễ sau cuối.

Theo già làng Đá Mài Phân, khi còn chưa làm lễ bỏ mả thì hằng năm, đúng vào ngày người nhà khuất, gia tộc sẽ giết thịt heo, mổ trâu, giết mổ gà, nấu hàng trăm ký gạo, ủ hàng chục ché rượu cần để làm cho đám “tuần mả một năm”. Sau khi việc giết thịt giết, sẵn sàng lễ vật đâu vào đấy, mái ấm người chết sẽ mang đồ ăn ăn uống bỏ vào một mo cau rồi để sẵn ở nhà, sau đó họ ra nhà mồ cùng thầy cúng khiến lễ mời mả về nhà ăn giết mổ uống rượu…

Tục lệ quy định đám tuần một năm cố định phải xuất hiện 3 ông thầy, gồm ông Yanuh Jalat (thầy cúng) và 2 người đại diện cho bên nội và bên ngoại của người chết!

Lời khấn mả huyền hoặc

Thật lòng mà nói, những chuyện nuôi ma lúc này không đủ sức thu hút chúng tôi bằng tục lệ lừa ma bí ẩn, người sống giả chó chạy nhảy đầm điên cuồng. Hỏi già làng Chamalé Âu, ông Đá Mài Phân cùng một số người cao tuổi khác ở Ma Nới rằng tục lệ ấy còn hay đã bị mất đi, một già làng tên Đinh Yên ổn, chắc chắn tục ấy được người Raglai duy trì hàng trăm năm qua và chỉ được bắt đầu tham gia ngày sau cuối của lễ bỏ mả.

“Người Raglai sống đa dạng ở Ninh Thuận, được tạo thành 2 vùng Raglai Nam và Raglai Bắc. Dường như còn sống tản mát ở các thị xã Khánh Sơn, Khánh Vĩnh tỉnh giấc Khánh Hòa. Một số sống ở Ninh Thuận… nhưng chỉ người Raglai Bắc mới có tục “lừa ma” thôi” – già Đinh Yên ổn, móm mém, cho nhân thức.

Theo các già làng, để thực hịên lễ thức “lừa ma” kỳ lạ ấy, trước đó gia chủ phải đa dạng lần nuôi ma, phải nhiều lần đọc những bài khấn được duy trì qua bao đời. Bài khấn có một số đọan, như sau: “...Tôi đòi xin chắp hai tay/ Thỉnh mời Ngài ngự về mâm lễ/ Hưởng các lễ vật dâng cúng/ Cầu Ngài ban cho mọi sự bình an/ Cho con cháu họ hàng xa gần/ Cùng nguyện khiến cho lễ bỏ  mả/ Cho ông, cho phụ thân họ ngày mai đây/... Cầu xin Ngài cho cầm dao chắc dao/ Cầm rìu, cầm rựa, chắc rìu chắc rựa/ Đốn cây, chặt củi/ Gọt bầu, bí, thái rau/ Nấu cơm, canh thiệt đều chín, ngon/ Tôi tới chắp tay lạy Ngài/ Đừng để cho kẻ xấu gan/ Khiến cho điều bất lương, hại đến lễ bỏ mả”.

Bài khấn này do thầy cúng khấn thần lửa (Yang Apui) trong lễ cúng đất cầu xin được mọi sự an toàn trong thời gian khiến cho lễ bỏ mả. Những ngày sau đó là bài khấn mời “mả” (hồn người chết-PV) về nhà mới: “...Hỡi mả, mày hãy lên mừng nhà mới, gỗ mới, kaggo mới, một chén rượu mừng, một con trâu/ Mày hãy rủ ông bà của mày lên xem nhà mồ, gỗ mới, kaggo mới/ Hiện thời mày hãy về với gia đình làm lễ cắt đứt, khiến cho lễ đoạn tuyệt từ đây/ Lễ phẩm cho mày có 3 chén rượu cần, 1 con heo theo tục lệ, một cỗ trầu, một chai rượu/ Mày hãy rủ ông, bà cùng thưởng thức với mày...”.

Nếu nói số lượng những lời khấn trong lễ bỏ mả để trong khoảng đó dẫn đến lễ nghi sau cuối - lễ thức “lừa ma”, con số phải tới hàng chục. Và đây là lời khấn cuối cùng trước khi dân làng, gia đình người chết cùng hòa vào nhau, cùng “móc ngoặc” với nhau để tấn công lừa hồn người chết và các thần thế ma quỷ hắc ám luôn rình rập ở tha ma rừng ma chầu chực chờ hại người, hại làng: “Hỡi mả rồi ra/ Đôi các con phố ngăn cách/ Lối người nào nấy đi/ Nhà khách hàng nào nấy ở/ Chỗ khách hàng nào nấy nằm/ Nơi khách hàng nào nấy nghỉ/ Cơm bạn nào nấy ăn/ Nước ai nấy uống... Mày đi tuyến phố mày/ Tao đi trục đường tao/ Bạn nào khiến nấy ăn/ Người sống và người chết/ Hai tuyến phố bí quyết xa/ Mày đừng bảo họ làng/ Con cháu của mày/ Hãy còn vướng bận rộn gì với mày/ Một, nhị, ba, bốn, năm sáu, bảy/ Mả hãy về với ông cha... Hỡi mả!”.

 

 Thầy cúng đang làm lễ và những hình vẽ trừ mã tà dùng trong nghi thức bỏ mả.

Các già làng khép lại những nghi thức, lời khấn mả bằng những chén rượu thơm phức hương lúa rẫy. Với lời khấn này, trong khoảng đây hồn người chết sẽ chính thức được đánh tháo khỏi sự nhốt của thần đất, được chính thức trở thành ma và về sum vầy với ông bà thánh sư. Từ đây lời khấn không còn được đọc nữa, nhưng vẫn còn một nghi tiết thiêng liêng, kỳ lạ, nghi tiết “lừa ma” như chúng tôi đã nói, công chúng phải cùng nhau chấp hành!

Tấn công lạc hướng hồn ma!

“Muốn khiến cho chó lừa ma, làm cho ma rối trí, làm cho ma chẳng nhớ đường về phải bẻ Gai Toah” - một già làng, hắng giọng bảo. Và chẳng đợi chúng tôi hỏi, già giải thích với đại ý Gai Toah là bộc lộ của âm dương với đầu được vót nhọn hoặc được găm vào đầu con thịt (vật hiến sinh như heo, hoặc trâu) hoặc được cắm xuống đất.

Khi Gai Toah được bẻ đồng nghĩa với việc trong khoảng đây âm dương ngăn cách. Từ đây người chết dài lâu ở quả đât hồn tổ tông ông bà, chẳng còn địa chỉ gì với người thân. Từ đây mãi về sau, con cái, đồng đội, họ hàng của người chết sẽ chẳng bao giờ ra rừng ma nuôi ma, kể chuyện cho ma nghe, hát ru ma ngủ, cho ma ăn thịt uống rượu nữa. 

Già làng Đá Mài Phân, mủm mỉm cười cho biết ngay khi Gai Toah được bẻ làm đôi là mọi người tham gia lễ tang cùng nhau giả chó. Điều lạ là với “vai” này, “chó” không sủa gâu gâu mà chỉ chạy nhảy lung tung. Một tục lệ quá đỗi kỳ lạ!

Các già làng cho hay chuyện chạy nhảy đầm như thế nhằm xóa hết dấu chân người. Cứ nghĩ cảnh cả làng, hàng trăm người cùng nhau giả chó chạy khiêu vũ liên miên, rượt đuổi theo ông Yanuh JaLat (thầy cúng) tới khi mệt mới thôi, bất kể già trẻ, bất kể giới tính… thật lòng mà nói, chúng tôi hơi thấy bi tráng cười. Nhưng cái lễ nghi ấy lại có ý nghĩa rất sâu xa. Nó hàm chứa lời nhắn của người sống với hồn ma rằng hãy sống với nhân loại của mình, đừng quyến luyến, tơ vương với những người đang sống!

Nhưng vì sao phải giả chó chạy dancing miên man? Sao không giả những con vật vốn dĩ cũng rất thân cận với đời sống của tộc người như gà, heo, trâu... mà phải là chó? Hỏi ra mới nhân thức chó là con vật hay chạy nhảy. Giả chó để tạo phổ quát dấu chân, dấu chân này xóa giẫm lên dấu chân kia, như thế để hồn ma chẳng nhận ra dấu chân người mà trong khoảng đó lần theo về làng gây ra những vụ hại người bằng phương pháp khiến nhân thân đau bệnh chẳng rõ nguyên cớ và chết trong cảnh âu sầu vì chẳng thuốc men gì chữa trị được?

Đi qua nhiều buôn làng khác của người Raglai ở vùng cao Ninh Thuận, chúng tôi được một vài già làng hào hứng kể chuyện họ từng đa dạng lần giả khiến cho chó chạy dancing xóa dấu chân để “tấn công lừa ma”, khiến cho ma “rối loàn” chẳng nhân thức trục đường lần về làng. Sau nghi tiết chạy nhảy đầm nhốn nháo nhưng kỳ thực có chơ vơ tự này, trong khoảng đây mối dây liên hệ giữa người sống và người chết coi như đoạn tuyệt. Trong khoảng đây bà xã (chồng), con (cháu), anh (em) của người chết sẽ chẳng còn luyến lưu gì với người nhà. Bỏ mả rồi, họ sẽ chẳng bao giờ gạnh thăm tuyển mộ phần của người thân nữa và theo thời điểm, nhà mồ của người chết sẽ bị cây rừng, lá rừng lấp phủ xóa hết dấu tích!

Câu chuyện về tục lệ giả chó xóa dấn chân người của người Raglai là thế. Đáng ra chúng tôi có thể tóm tắt gọn nhẹ nhưng để độc giả hiểu một cách thức tường tận hành trình sống ở quả đât khác – trái đất của hồn ma thánh sư khi họ trút hơi thở cuối cùng được mở đầu và khép lại ra sao, chúng tôi phải “chỉ ra” những lễ nghi chính. Điều cần nói rõ là tục lệ giả chó kia là nét riêng trong đời sống linh tính phong phú của tộc người Raglai, một lụât tục lạ kỳ có không hai ở nơi núi cao rừng thẳm!

Nguồn: An ninh quả đât

Xem tại: váy ngủ hoạt hình